Icelandic: don't say a word (idiomatic usage)

[Gavril]

Sæl,

Á ensku mætti heyra orðatiltækið “don't say a word” í þess konar samhengi:


---------------------------
Maður 1: Hei, mant þú eftir að þú talaðir um hve þér finnst fersk mjólk bragðgóð?

Maður 2: Já ...

Maður 1: Sko vinurinn minn Snævar sem er bóndi hefur óvenjulegt stór hjörð þetta ár, og svo datt í mig að spyrja honum hvort hann hefði nokkra hausa aukreitis ...

Maður 2: Um takk fyrir, en raunverulega þarft þú ekki að –

Maður 1: No, no – don't say a word! Snævar og ég höfum allt ráðið, og innan næsta klukkutímans ekur flutningabíllinn rétt upp að gangstéttinni fyrir húsinu þínu, albúinn að afferma hvernig sem þér henti!
--------------------------


Hér er setningin “Don't say a word” ekki bókstaflegt boð í að þegja.

Með henni er hins vegar þýtt að Maður 2 þarf ekki að hafa áhyggjur af því að þetta (= flutningabíllinn með kúnum) væri of stór greiði, um að það væri Menni 1 til baga, o.s.frv.

Í þessu tilfelli bað Maður 2 auðvitað aldrei um slíkan “greiða”, en Maður 1 gerði ráð fyrir að hann myndi vilja það.


Hver væri málfarsleg íslenskun á “Don't say a word” í þessu samhengi?

Og hvernig gæti ég öðruvísi bætt íslensku setningarnar í þessari færslu?


Takk,
Gavril

 

[Segorian]

Sæll Gavril.

Þetta eru helstu atriðin sem þyrfti að lagfæra:

• Orðmyndin mætti hefur takmarkaðra notkunarsvið en might í ensku. Það nær yfir merkingarnar „að mega“ og „að vera rétt“ en síður merkinguna „að geta komið fyrir“. Þess vegna getum við sagt t.d. „á ensku mætti nota þetta orðatiltæki“ en ekki „á ensku mætti heyra…“. Í staðinn mætti segja: „á ensku getur orðalagið … komið fyrir…“.
• Setningar á borð við „Don’t say a word” eru ekki kallaðar orðatiltæki, heldur orðasambönd eða frasar.
• Orðasambandið „þess konar“ er notað til að vísa til einhvers sem komið hefur á undan, ekki sem inngangur að eftirfarandi dæmi. Í staðinn mætti segja „í samhengi eins og þessu:“.
• Upphrópunin hei er ekki notuð alveg eins og hey á ensku, þó að hún hafi orðið fyrir áhrifum af enska orðinu. Í setningu eins og þessari myndu flestir (nema ef til vill yngstu kynslóðirnar) nota „Heyrðu…“ í staðinn.
• Orðið „mant“ er innsláttarvilla; á að vera „manst“.
• Orðið hve er í fullu fjöri þó að notkun þess virtist á tímabili vera á undanhaldi, en hér er aftur munur á íslensku og ensku. Hve samsvarar how í orðasamböndum á borð við „hve stór“ en ekki alltaf þegar merkingin er „hve mikið“. Í setningu eins og þessari gengur hvorki að nota hve né hve mikið heldur er rétta orðið hvað: „…hvað þér finnst mjólk góð“.
• Lýsingarorðið ferskur er sjaldan notað með orðinu mjólk. Þess í stað er talað um „nýja mjólk“ og ef merkingin er „mjólk beint úr kúnni“ þá er sagt „spenvolg mjólk“.
• Í daglegu tali segir fólk frekar að eitthvað sé „gott“ en að það sé „bragðgott“. Annað er þó ekki réttara en hitt.
• Rétt eins og „My friend [Name]“ er fast orðalag á ensku er alltaf sagt „[Nafn] vinur minn“ á íslensku. Orðalagið „vinurinn minn“ er hins vegar nánast aldrei notað nema sem ávarp og þá annaðhvort ástúðlega, t.d. við börn, eða í (léttum) hæðnistóni, t.d. þegar einhver hefur gert eða sagt eitthvað óviðeigandi.
• Notkun sagnarinnar að hafa er mjög óregluleg þegar merkingin er að eiga eitthvað eða hafa það undir sinni umsjá. Mjög oft er eðlilegra að nota orðalagið að vera með.
• Orðmyndin óvenjulegt er hvorugkyn lýsingarorðsins. Hér á að standa samsvarandi atviksorð, óvenjulega.
• Stór hjörð er ekki rangt, en venjuleg málnotkun er að tala um margar kindur, margar kýr, marga hesta o.s.frv.
• Orðalagið þetta ár er ekki notað svona. Þess í stað er sagt í ár eða á þessu ári.
• Orðalagið og svo er ekki notað til að lýsa afleiðingu af því sem kemur á undan heldur er fremur sagt svo að.
• Sögnin að spyrja tekur með sér þolfall: „spyrja hann“.
• Þú verður því að endurskrifa alla þessa setningu eitthvað á þessa leið: „Sko, Sævar vinur minn … er með óvenjulega margar kýr í ár, svo að það datt í mig að spyrja hann…“
• Atviksorðið raunverulega er ekki notað á alveg sama hátt og really í ensku, sérstaklega ekki í samhengi eins og hér. Í staðinn mætti nota orðasambandið í alvöru.
• Enska orðasambandið Don’t say a word á sér ekki beina samsvörun í íslensku. Í þessu samhengi gengur þó ágætlega upp að segja „Nei, nei, þetta er allt í lagi!“ Það myndi skiljast nákvæmlega eins og enski frasinn, þ.e. að viðmælandinn þurfi ekki að hafa áhyggjur af því að verið sé að hafa of mikið fyrir honum.
• „Snævar og ég“ er ekki röng íslenska, en betra er að segja „Við Snævar“. Annað dæmi: „Við Gavril“ = „Me and Gavril“.
• Orðalagið höfum allt ráðið er forníslenska og heyrist aldrei nú á dögum. Þú gætir sagt „Við Snævar höfum gengið frá þessu öllu saman“.
• Orðalagið „innan næsta klukkutímans“ er aldrei notað. Í staðinn mætti segja „innan klukkutíma“.
• Orðalagið „fyrir húsinu þínu“ er ekki heldur rétt. Þú getur sagt annaðhvort „hjá húsinu þínu“ eða „fyrir framan húsið þitt“.
• Viðtengingarháttur er næstum aldrei notaður með orðasambandinu hvernig sem. Rétta orðalagið er „hvernig sem þér hentar“.
• Það er ekki íslenska að segja „boð í“. Í staðinn gætirðu sagt „fyrirmæli um“. Betra væri samt „ekki notuð til að segja einhverjum bókstaflega að þegja“.
• Ég er ekki alveg viss um hvaða merkingu þú hefur í huga með orðinu þýtt en líklega áttu við að með setningunni sé „gefið til kynna að…“.
• Í framhaldinu þarf svo að nota viðtengingarhátt (nútíðar, í samræmi við nútíð aðalsagnarinnar): „…er hins vegar gefið til kynna að … þurfi ekki að hafa áhyggjur af … þetta sé of stór greiði, að það sé…“.
• Í síðustu setningunni er notkun orðsins öðruvísi ekki rétt. Öðruvísi er notað eins og „otherwise“ í merkingunni „differently, in another way“ en ekki í merkingunni „in other respects“. Betra væri: „Og hvað gæti ég gert annað til að lagfæra íslensku setningarnar í þessari færslu?

 

[Gavril]

Takk, S.!

Nokkrar eftirfylgjandi spurningar/athugasemdir:

• Orðið „mant“ er innsláttarvilla; á að vera „manst“.

OK, takk. Þegar ég skrifaði það hafði ég í huga dæmi eins og kunna -> kannt, skulu -> skalt, o.sv.frv.

• Lýsingarorðið ferskur er sjaldan notað með orðinu mjólk. Þess í stað er talað um „nýja mjólk“ og ef merkingin er „mjólk beint úr kúnni“ þá er sagt „spenvolg mjólk“.

Í orðabókinni sem ég nota venjulega stendur einnig orðið "nýmjólk". Er þetta einfalt samheiti á "nýrri mjólk"?

• Stór hjörð er ekki rangt, en venjuleg málnotkun er að tala um margar kindur, margar kýr, marga hesta o.s.frv.

Þegar ég skrifaði þessa samræðu hljómaði hún (í huginum mínum) svolítið skemmtilegri ef ég sagði ekki beint "kýr", heldur notaði nátengd hugtök ("hjörð", "haus").

Þetta þýðir auðvitað ekki að orðavalið mitt sé góð/rétt íslenska, bara að það var ástæða bak við það.

• Orðalagið „fyrir húsinu þínu“ er ekki heldur rétt. Þú getur sagt annaðhvort „hjá húsinu þínu“ eða „fyrir framan húsið þitt“.

Það ætti kannski að vera sérstakur þráður um þetta, en:

Hver er munur á milli þess að "vera fyrir einhverju" og þess að "vera fyrir framan eitthvað"?

T.d. er um fjarlægð (lengri/styttri) að ræða?

• Viðtengingarháttur er næstum aldrei notaður með orðasambandinu hvernig sem. Rétta orðalagið er „hvernig sem þér hentar“.

Er til munur (í merkingu) á milli viðtengingar- og framsöguháttar hér, eða eru þeir samheiti (og viðtengingarháttur er bara ekki lengur í víðri notkun)?

Takk aftur,
Gavril

 

[Segorian]

OK, takk. Þegar ég skrifaði það hafði ég í huga dæmi eins og kunna -> kannt, skulu -> skalt, o.sv.frv.

Já, það er skiljanlegt. Endingin -st kemur ekki fyrir í 2. persónu eintölu nema í örfáum sögnum (nema auðvitað þegar um miðmynd er að ræða og allar beygingarmyndirnar enda á -st). Ég man í fljótu bragði aðeins eftir tveimur dæmum: þú manst og þú veist (upprunalega veitst, oftast skrifað veizt og loks veist þegar t- og s-hljóðin höfðu runnið saman). Sennilega eru þetta leifar af beygingu sem hefur haldist í þýsku (du weißt, du hast, du kannst o.s.frv.).

Í orðabókinni sem ég nota venjulega stendur einnig orðið "nýmjólk". Er þetta einfalt samheiti á "nýrri mjólk"?

Ekki alveg. Nýmjólk og ný mjólk eru upprunalega samheiti, en nú á dögum er orðið nýmjólk fyrst og fremst notað í markaðssetningu á mjólkurvörum. Nýmjólk samsvarar þá hugtakinu “whole milk” og vísar til staðlaðrar vöru með fituinnihaldi yfirleitt tæplega 4,0%.

Þegar ég skrifaði þessa samræðu hljómaði hún (í huginum mínum) svolítið skemmtilegri ef ég sagði ekki beint "kýr", heldur notaði nátengd hugtök ("hjörð", "haus").

Þetta þýðir auðvitað ekki að orðavalið mitt sé góð/rétt íslenska, bara að það var ástæða bak við það.

Já, því miður gengur það ekki alveg eins vel upp á íslensku og á ensku. (Aths.: Samræða er mjög formlegt orð; hversdagsleg conversation er alltaf samtal. Það er líka alveg fast að segja í mínum huga.)

Það ætti kannski að vera sérstakur þráður um þetta, en:

Hver er munur á milli þess að "vera fyrir einhverju" og þess að "vera fyrir framan eitthvað"?

T.d. er um fjarlægð (lengri/styttri) að ræða?

Í aðalatriðum er að vera fyrir = „to be in the way“ og að vera fyrir framan = „to be in front of“. Munurinn hefur ekkert með fjarlægð að gera.

Er til munur (í merkingu) á milli viðtengingar- og framsöguháttar hér, eða eru þeir samheiti (og viðtengingarháttur er bara ekki lengur í víðri notkun)?

Þetta orðasamband tekur yfirleitt alltaf með sér framsöguhátt. Helsta undantekningin er óbein ræða. Í textanum þínum hefði t.d. getað staðið: „…og bílstjórinn segist albúinn að afferma hvernig sem þér henti!“. Ólíkt ýmsum öðrum svipuðum orðasamböndum tekur hvernig sem þó oft með sér framsöguhátt einnig í óbeinni ræðu.

 

[Gavril]

Já, það er skiljanlegt. Endingin -st kemur ekki fyrir í 2. persónu eintölu nema í örfáum sögnum (nema auðvitað þegar um miðmynd er að ræða og allar beygingarmyndirnar enda á -st). Ég man í fljótu bragði aðeins eftir tveimur dæmum: þú manst og þú veist (upprunalega veitst, oftast skrifað veizt og loks veist þegar t- og s-hljóðin höfðu runnið saman). Sennilega eru þetta leifar af beygingu sem hefur haldist í þýsku (du weißt, du hast, du kannst o.s.frv.).

Samkvæmt málvísindamönnunum voru sagnir eins og kann, man, á (< eiga), skal, veit, o.sv.frv. upprunalega fortíðarmyndir sem hafa þróast að vera notaðar í nútíðamerkingu. (Eða í nokkrum tilfellum voru alltaf notaðar þannig.)

En í 2. persónu eintölu nútíðar beygjast þess konar sagnir yfirleitt öðruvísi en venjulega 2. pers. eintala fortíðar: t.d. kannt/átt/mátt, en dreifst/sást/barst.

Einu undantekningarnar í því tilliti eru kannski muna (manst) og vita (veist), eins og þú sagðir.

(Ég hef líklega gert margar málvillur í þessari skýringu en vonandi hef ég miðlað meginatriðinu. )

 

[Segorian]

Samkvæmt málvísindamönnunum voru sagnir eins og kann, man, á (< eiga), skal, veit, o.sv.frv. upprunalega fortíðarmyndir sem hafa þróast að vera notaðar í nútíðamerkingu. (Eða í nokkrum tilfellum voru alltaf notaðar þannig.)

Já, ég mundi óljóst eftir því en gaf mér ekki tíma til að rifja það upp. (Aths.: Í málfræði er alltaf talað um þátíð. „The past“ í sögulegum skilningi getur hins vegar verið annaðhvort fortíð eða þátíð. Nýlegt dæmi: „Kántrítónlist eins og hefðin er, bæði í nútíð og fortíð í Bandaríkjunum, er ósköp einfaldlega það sama og við köllum íslenska dægurtónlist á Íslandi.“ (Fréttablaðið 24. mars 2022, s. 46))

En í 2. persónu eintölu nútíðar beygjast þess konar sagnir yfirleitt öðruvísi en venjulega 2. pers. eintala fortíðar: t.d. kannt/átt/mátt, en dreifst/sást/barst.

Já. Mér láðist að nefna að ég ætti við 2. p. et. nútíðar svo að það er gott að þú skulir taka það upp. Endingin -st er auðvitað mjög algeng í þátíð.