Czasowniki z prefiksem roz- wyrażają
– działanie w różnych kierunkach (rozjechać + się)
– działanie destrukcyjne (rozbić)
– działanie likwidujące pewną sytuację (rozwiązać)
– działanie wyczerpujące jakiś zasób, zbiór (rozdać)
– działanie nasilające się (rozchorować + się)
– działanie zwiększające zasięg (rozbudować)
– działanie początkowe (rozpłakać + się)
Geneza aspektu. Przedrostki i przyrostki
Odpowiedniki aspektowe z prefiksem roz- i wz- tworzą tylko czasowniki, które oznaczają rozwój jakiejś czynności lub procesu, np. rozniecić, rozparcelować, rozpropagować, roztrwonić, wzbogacić się.
Odpowiednik dk wskazuje stopień rozwoju oceniany subiektywnie jako duży, przy czym dalszy rozwój nie musi być wykluczony (w przypadku propagować i wzbogacić się).
roz- 1. «przedrostek tworzący czasowniki (i inne wyrazy z nimi związane) pochodne od innych czasowników (często także od wyrazów nie będących czasownikami), z nadaniem lub uwydatnieniem następujących ważniejszych odcieni uzupełniających znaczenie wyrazu podstawowego»: a) «ruch przestrzenny, ulokowanie czego w różnych kierunkach względem jakiegoś jednego punktu wyjściowego (często w połączeniu z „się”)» Np.: rozbiec się, rozchodzić się, rozejść się, rozjechać się , rozmieścić, rozwieźć.
b) «dzielenie czegoś na części, niekiedy z ujęciem przestrzennym od środka w różnych kierunkach» Np.: rozbić, rozciąć, ro zczepić, rozczesać, rozczłonkować, rozćwiartować, rozdwoić, rozdzielić, rozdrobín)ić, rozgryźć, rozkroić, rozkruszyć, rozkręcić (np. szyny), rozłamać, rozłączyć, rozłupać, rozpłatać, rozpołowić, rozpylić, rozrąbać, rozsiekać, rozszczepić, roztluc, roztrzaskać, rozwalić.
c) «wyczerpanie zasobu czego nadmiernym powtarzaniem czynności, zwykle względem różnych przedmiotów lub przez różne podmioty» Np.: rozchwytać, rozczęstować, rozdać, rozkraść, rozkupić, rozprzedać, rozrabować, roztrwonić.
d) «oswobodzenie od stroju, jego części, oporządzenia, czegoś krępującego» Np.: rozdziać, rozkiełznać, rozkuć, rozkulbaczyć, rozpętać, rozsiodłać.
e) «usunięcie skutków czynności oznaczonej przez podstawę słowotwórczą» Np.: rozfryzować, rozgmatwać, rozhartować, rozkryć, rozkurczyć, rozplątać, rozwiązać, rozwikłać.
f) «zwiększenie zasięgu przestrzennego, objęcie większego zakresu» Np.: rozbudować, rozciągnąć, rozgłosić, rozkrzewić, rozm nożyć, rozpęcznieć, rozplotkować, rozpostrzeć, rozprzestrzenić, rozróść się.
g) «zaczęcie czynności, dziania się połączone z ich uintensywnieniem (często w połączeniu z się)» Np.: rozboleć, rozchorować się, rozbaw ić się, rozgniew ać, rozgorzeć, rozhuśtać, rozkwitnąć, rozpędzić się, rozweselić, rozzłościć.
[Przykłady czasowników utworzonych od rzeczowników i przymiotników, często o charakterze formacji doraźnych, indywidualnych, zwykle w znaczeniu: uczynić jakim, podobnym do czego (dołączają się tu także odcienie omówione w zn. 1)]: rozcudnić, rozogólnić, rozpotężnić, rozrzewnić, rozszczególnić, rozwielmożnić', rozanielić, rozgałęzić, rozkapturzyć, rozkonarzyć, rozkroplić, rozposatyć, rozwiośnić. (...)
4.2. NSJP roz-, forma wokaliczna ro*ze-. 1 Przedrostek roz- dodajemy do czasownika niedokonanego, aby utworzyć czasownik dokonany o zmienionym znaczeniu.
Przedrostek roz- wyraża m.in.: 1.1 wzajemne oddalenie się osób, przedmiotów lub ich części. NP Rozjechali się po całym św iecie .......rozrzucić ulotki.
1.2 podzielenie czegoś na części, umyślne lub nieumyślne. NP ...rozkruszyć skałę.......rozbić butelkę.
1.3 powiększenie czegoś. NP rozbudować m iasto.......rozciągnąć sprężynę... Drzewa się rozrosły.
1.4 stopniowe rozwijanie się czynności. NP ...rozpić się .......rozkwitnąć.
1.5 wyczerpanie ilości lub liczby czegoś. NP ...rozdzielić żywność.......rozdać prezenty.
1.6 oswobodzenie kogoś lub czegoś od jakiejś krępującej rzeczy. NP ...rozsiodłać konie... rozebrać się.
1.7 usunięcie skutków czynności, którą nazywa czasownik niedokonany lub jego dokonany odpowiednik, głównie z przedrostkiem za lub przy. NP ...rozminować most.......rozwiązać supeł.
1.8 końcowy efekt czynności. NP ...rozklepać.
1.9 moment początkowy czynności. NP ...roześmiać się.
2 Przedrostek roz- tworzy od rzeczowników i przymiotników czasowniki dokonane, nazywające czynność, której zasięg się rozszerza. NP ...rozwodnić... ... rozwarstwić.......rozpowszechnić.
