Zo, ik ga er van tussenOok van mij hartelijk bedankt voor deze nuttige lijst. Ik vind dit soort uitdrukkingen vaak moeilijk om in de woordenboeken op te zoeken. Ik weet niet of ik er nieuwe threads voor moet maken of dat jullie hier nog een paar van deze zinnen kunnen verklaren (of vertalen) voor leerders die het gebruik ervan niet goed begrijpen.
Die die ikzelf niet kende, zijn:
Is het lek al boven? (Boven betekent waarschijnlijk "boven water", maar ik zou graag weten in welke contexten je de metafoor met lek kunt gebruiken)
Gefeliciteerd, je bent door. (="je bent geslaagd"?/ of toch gewoon "je hebt het af/achter je rug"?
Zij heeft altijd alles mee. (misschien "Zij brengt allerlei dingen mee als ze ergens naartoe gaat."?)
Het was een lekkere maaltijd, maar we kregen helaas niets na. (Gaat het hier om toetjes?)
U moet op, Sinterklaas. (Hier begrijp ik de context met Sinterklaas niet, moet hij omhoog of wakker worden?) Op lijkt hier op het gebruik van optreden. Op in de zin van 'op het toneel', 'een rol spelen'.
Mam, ik ben over!(geen idee wat dit betekent)stond toch in de Van Dale ("overgegaan naar een hogere klas")
Het is Jantje voor en Jantje na. (misschien "Het is altijd Jantje dit en Jantje dat."?) Volgens mij ook, maar dit is een uitdrukking die ik zelf niet gebruik.
Het is inderdaad jammer dat dit soort uitdrukkingen lastig in woordenboeken te vinden is. Het zou wel leuk zijn als Van Dale met een uitgave komt die alleen maar gewijd is aan voorzetsels, voorzetselbijwoorden en bijwoorden die op voorzetsels lijken. Ik zou het meteen zelf aanschaffen! Misschien kan deze thread van ThomasK voorlopig gebruikt worden als vergaarbak?
Zeker, maar soms wel deel van een scheidbaar werkwoord - dat je dan wel moet kennen. Nu, ik denk dat het in de didactiek nuttig zou kunnen zijn de basisbetekenis(sen) ervan aan te geven.
Ik begrijp je wel, maar misschien even proberen:Er zijn sommige samenstellingen die ik evenmin heel goed begrijp:
1) "Ben je alweer bij? — Nee, ik ben nog steeds achter" - Ik heb moeite met "alweer bij" in combinatie met "achter". De erste zin zou ik eigenlijk met "Ben je alweer erbij bij dit of dat" vertalen, maar dit lijkt me niet heel goed samen te gaan met de ruimtelijke betekenis van achter. Dus, betekent deze constructie "Heb je de achterstand (welke dan ook) al ingelopen?" Nee, ik zit nog steeds (behoorlijk) achter".
2) "De drenkeling is alweer bij" - Deze constructie begrijp ik helemaal niet. Ik denk het is een metaforische uitdrukking (of niet?), maar wat zou hij dan betekenen. Misschien: Hij is toch niet zo slecht af of zoiets met de betekenis dat de drenkeling eigenlijk niet is verdronken en het daarom toch ergens meevalt?
3) "Heeft ze de loterij gewonnen? Dan is ze binnen" - Dan hoeft ze niet meer te werken en is de bekommernissen van het leven kwijt? Binnen het "goede een zorgloze leven" dus?
4) "Je hebt me overtuigd, ik ben om" - Ik ben nu ervoor omdat jij me overtuigd heeft, kloppt dat? Maar waarom dan om? Omdat men van mening gewisselt heeft? Om dus in de betekenis van "om-draaien", op de andere kant zetten of zoiets?
5) "Alle glazen lagen om" - Alle glazen lagen omdat ze waren omgeduwd?
Dat was nu ook een ietwat langere lijst. Mijn excuses, maar mijn besef van los preposities in het Nederlands is nogal beperkt
Bij betekent hier bij met het werk. Achter betekent achter met het werk. Dus ja, bij zijn betekent dat je je achterstand hebt ingelopen. In dit geval vroeg spreker A hoopvol of spreker B de achterstand was ingelopen, maar B moest ontkennend beantwoorden.
Het betekent dat de drenkeling weer is bijgekomen, oftewel bij bewustzijn is.
.
Om betekent inderdaad zoiets als van mening zijn veranderd. Zelf denk ik altijd aan iemand die eerst de ene kant op dacht, maar nu de andere kant op dacht. Die beweging van de ene kant naar de andere kant zie ik vervolgens als omslaan. En van omslaan naar om is nog maar een kleine stap. Of deze gedachte etymologisch verantwoord is, durf ik niet te zeggen.
Alle glazen lagen omver, oftewel op hun kant. Ze kunnen om(ver)geduwd zijn, om(ver)geblazen zijn, omgevallen door een schok etc.
Het is inderdaad een achterzetsel. De volledige zin luidt We kunnen de ijsbaan op gaan en niet We kunnen de ijsbaan opgaan.* Echter, achterzetsels kunnen ook tot de voorzetselbijwoorden worden gerekend, al schijnt menig taalkundige daar onwillig tegenover te staan. Zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Voorzetselbijwoord.
Mijn Van Dale, een oudje, zegt inderdaad het volgende:
Inderdaad, knap is de betreffende persoon niet. En wellicht zelfs ronduit lelijk, mocht het zo zijn dat de spreker zich vooral eufemistisch heeft willen uitdrukken.
Het eerste is zeker geen vzbw:"buiten mij om" is gewoon een versterking van "buiten mij" zou ik zeggen, de "om" is zeker geen vz bw, maar iets als "om mij heen", enz:
Buiten ... om wordt als een voorzetselcombinatie beschouwd, waarbij het laatste voorzetsel, om, een achtergeplaatst voorzetsel of simpelweg achterzetsel wordt genoemd.
Alle appreciatie, maar ga je hier niet wat snel? Als je een vzvw deel maakt van een verbum kun je het toch geen apart zinsdeel noemen? Ik begrijp je wel wat, er is een verband, maar toch...
Ik begrijp deze opmerking niet. Het scheidbare element van een werkwoord wordt algemeen aangeduid met de term voorzetselbijwoord. Dat is geen verzinsel van mij. Ook achterzetsels kunnen worden opgevat als voorzetselbijwoord, hoewel niet iedereen dat van harte doet. Ik spreek slechts mijn steun ervoor uit. Ik zeg dus niet iets heel revolutionairs. Verre van dat zelfs.
Wel volgens mijn Van Dale.
Het Woordenboek der Nederlandsche Taal, dat anders dan Van Dale met heel z'n hebben en houden online staat, laat zien dat om in buiten iemand omgaan inderdaad teruggaat op een om dat als betekenis rondgaande beweging in het algemeen heeft. Vink wel het vakje aan waarmee je alle subbetekenissen kunt uitklappen, anders verschijnt betekenis A.II.2.b.α.1° niet.
Ik dacht hieraan: in principe is 'buiten' het tegengestelde van 'binnen' - en dus, dacht ik, toont de 'om' aan dat het om een andere betekenis gaat, of het maakt het toch duidelijker...
Het zou wel interessant zijn om na te gaan hoeveel van de voorzetselcombinaties die in de 18e en 19e eeuw zijn opgekomen, zijn gevormd uit een voorzetsel dat een innige band is aangegaan met een scheidbaar element (voorzetselbijwoord) dat zich heeft losgeweekt van het werkwoord waar het bij hoort. Wellicht is dat al gebeurd, maar ik heb er nog niets over gevonden. Helaas ...
Ik denk niet dat in het geval van een voorzetselcombinatie als buiten … om het werkwoord behorende bij om simpelweg werd weggelaten. Het werkwoord werd vervangen door andere werkwoorden, dat wel.
Ik geloof dat ik je hier niet goed kan volgen. In elk geval zal ik niet bevestigen dat werkwoordsstammen met scheidbaar prefix uit de 18e en 19e eeuw dateren. Een woord als uitvoer, bijvoorbeeld, schijnt al in 1586 voor het eerst te zijn gebruikt.
In de helling af glijden is af een achterzetsel of achtergeplaatst voorzetsel, zoals de ANS het noemt. In van de helling glijden is van ‘voorzetsel in engere zin’. De ANS zegt hierover:
Helpt de verbetering (zie vetdruk)? Voor de rest heb ik geen gelegenheid om syntactisch te redeneren, en daardoor moet ik zoeken naar de betere formulering...
Los van wat?
Aha, bedoel je dat. Bij ieder voorzetselbijwoord is inderdaad vaak maar een handjevol voorbeelden te bedenken waarbij het werkwoord weglaatbaar is. Maar al die voorzetselbijwoorden bij elkaar genomen leveren toch een aardig aantal op.
Als je ook de rest van de draad had gelezen, zou je op het antwoord zijn gestuit:
Onjuist om deze redenen:
Hoe heet dan een niet werkwoordelijk gezegde dat uit één of meerdere voorzetsels gebouwd wordt?
In de loop van mijn vorige reacties doet dat eigenlijk niet ter zake want het gaat mij niet om de voorzetsels als zodanig maar om de werkwoordloze voorzetsels ofwel voorzetsels die los van een werkwoord gebruikt kunnen worden.
