Woorden die het ene betekenen en het tegendeel

[eno2]

Soms ontdek ik woorden die het ene betekenen en het tegendeel. Je kan dat een "innerlijk" oxymoron noemen bij een woord. Ik vind dat altijd even interessant als verwarrend. Vooral bij nieuwe woorden in vreemde talen, die ik nog niet kende.

Bijvoorbeeld:


acometer

1. tr. Atacar de forma violenta, embestir con ímpetu:
   acometer al enemigo. También intr.
   ♦ Se construye con la prep. contra: el toro acometió contra el burladero.
2. Emprender, intentar:
   acometió la obra de la galería

Zowel heftig aanvallen dus, als proberen te realiseren. Niet direct het tegendeel, maar dan toch onderling tegenstijdig.

 

[Rotstein2702]

Volgens mij beschrijft ge hier het fenomeen dat polysemie heet, d.w.z. het gegeven dat een woord meerdere betekenisschakeringen kan hebben, waarbij toch om hetzelfde woord gaat. Als die betekenissen echter dermate 'divergeren' d.w.z. 'uiteengaan' zodat de taalgebruik ze niet meer als betekenissen van hetzelfde woord ervaart, spreken we van homonymie, aldus Wikipedia. Hoewel ik geen woord Spaans spreek, lijkt het me hier om het eerste geval te gaan. Ik lees, mede afgaande op uw uitleg, dat acometer 'aanvallen' en 'ondernemen' betekent. Ik denk dat we hier niet geheel onterecht van een betekenisschakering kunnen spreken: een aanval is immers ook een soort onderneming en drukt dezelfde actie uit als 'realiseren', 'ondernemen' etc. In het slechtste geval gaat het hier om twee homoniemen en dan is er van een 'innerlijk oxymoron' eveneens geen sprake, aangezien het dan niet meer over hetzelfde, maar over twee verschillende woorden gaat.

​

 

[eno2]

Mijn bedoeling is woorden aan te stippen - in verschillende talen- waarbij de polysemie zo ver gaat dat de betekenissen ronduit tegenstrijdig worden. Het gaat daarbij altijd om één woord. Met tegenstrijdige betekenissen. Struikelblokken voor taalstudenten.

Om het wat verder te drijven: Ik bedoel ook niet de stijlfiguur van de ironische omkering.

Zoals "Fantastisch" een ironische afkeuring kan zijn.



Een galerij openen is toch wel niet eenzelfde onderneming als een galerij gewelddadig aanvallen. Maar goed, het is niet het beste voorbeeld, en een oxymoron is het inderdaad niet echt. Ik hoop op betere voorbeelden.

Misschien is dit een beter voorbeeld:

"Verschrikkelijk" als lof en goedkeuring. Zoals in: hij is verschrikkelijk getalenteerd".
Ik weet het niet. Verschrikkelijk =erg in beide betekenisssen. Het is verschrikkelijk= het is erg. Hij is verschrikkelijk getalenteerd=hij is ERG getalenteerd".
Dus nee. Verschrikkelijk is een
schijnbaar oxymoron.

 

[bibibiben]

Er moeten er ook in het Nederlands aardig wat voorbeelden van te vinden zijn.

Wat ik tot nu toe heb kunnen bedenken en opsnorren:
grijs – te bont, gek (het erg grijs maken)
grijs – saai, kleurloos, onopvallend (de grijze massa, een grijze muis)

meet – beginstreep
meet – eindstreep

gijzelaar – gegijzelde
gijzelaar – gijzelnemer/gijzelhouder

dadelijk – nu, onmiddellijk
dadelijk – later, straks

meteen – nu, onmiddellijk
meteen – later, straks

ergens voor waken – zie http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1684/ voor het hele verhaal

Min of meer tegengesteld:
ergens voor bedanken – vriendelijk afslaan (en dus iets niet aannemen)
ergens voor bedanken – dank betuigen (voor dat wat je aanneemt)

op zijn – doodmoe zijn (en dus verlangend naar bed)
op zijn – wakker zijn en uit bed gestapt

Er is vast nog veel meer!

 

[bibibiben]

Ook wel interessant:
iets afbouwen – voltooien (dus doorgaan tot je de 100% hebt bereikt)
iets afbouwen – geleidelijk verminderen (vaak totdat je uiteindelijk de 0% bereikt hebt)
Zie ook: afbouwen | stijlgids.

iets of iem. meenemen – naar een plek gaan met iets of iem. bij je
iets of iem. meenemen – van een plek weggaan met iets of iem. bij je

Niet tegengesteld, maar toch wel ver uit elkaar liggend:
iets opstoken – verbranden tot iets er niet meer is
iets opstoken – iets feller laten branden

Opmerkelijk:
Laat dat. – Doe dat niet.
Laat hem. – Sta toe dat hij iets doet.

 

[eno2]

Er moeten er ook in het Nederlands aardig wat voorbeelden van te vinden zijn.

Wat ik tot nu toe heb kunnen bedenken en opsnorren:
grijs – te bont, gek (het erg grijs maken)
grijs – saai, kleurloos, onopvallend (de grijze massa, een grijze muis)

Polysemie

meet – beginstreep
meet – eindstreep

Meet is en blijft meet. Waar ze ook ligt.

gijzelaar – gegijzelde
gijzelaar – gijzelnemer/gijzelhouder

Ja, dat is eigenlijk een ontoelaatbre verwarring. Ik beschouwde gijzelaar altijd als gegijzelde. wellicht is gijzelaar, bedoelend gijzelnemer, fout?

dadelijk – nu, onmiddellijk
dadelijk – later, straks

Nuances

meteen – nu, onmiddellijk
meteen – later, straks

nuances

ergens voor waken – zie http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1684/ voor het hele verhaal

Echt verwarrend. Ergens voor waken is op zichzelf al negatief, prohibitief, en toch gebruik ik ook die (verholen) dubbele negatie....Niettenmin ontstaat daarbij geen twijfel over wat echt bedoeld is. De expliciete dubbele negatie is op zichzelf een bron, als moeilijke grammaticale figuur, van ongewild precies het tegenovergestelde te zeggen van wat je bedoelt. IIn dat geval wordt de betekenis wel storend omgedraaid. In het Spaans is de dubbele negatie frequent in gebruik , waar we ze in het Nederlands helemaal niet gebruiken. Waardoor ik die figuur maar niet onder de knie krijg - en onzeker blijf van de betekenis-of die omgekeerd interpreteer.

Min of meer tegengesteld:
ergens voor bedanken – vriendelijk afslaan (en dus iets niet aannemen)
ergens voor bedanken – dank betuigen (voor dat wat je aanneemt)

Afslaan en aannemen. Dat is er een (innerlijk oxymoron)

op zijn – doodmoe zijn (en dus verlangend naar bed)
op zijn – wakker zijn en uit bed gestapt

Polysemie

 

[bibibiben]

Wat een curieus commentaar.

In alle voorbeelden die ik heb genoemd, is er sprake van polysemie. Ook meet en meteen zijn polyseem. Logisch, want vrijwel alle controniemen (sommigen spreken van auto-antoniemen of januswoorden) zijn een vorm van polysemie. Polysemie betekent immers niets meer dan dat een woord meerdere betekenissen heeft ontwikkeld. Heel soms komt het voor dat twee van die betekenissen tegengesteld aan elkaar zijn. En ziedaar, een controniem is geboren.

Als een controniem niet te beschouwen is als een vorm van polysemie, dan is het wel een vorm van homonymie. Veel andere smaken heb je niet.

Ergens voor bedanken is eigenlijk juist een vrij zwak controniem. In de ene betekenis is er inderdaad sprake van iets niet aannemen, maar in de andere betekenis gaat het niet zozeer om het aannemen, maar om het tonen van dankbaarheid voor dat wat je krijgt. Is nét iets anders.

 

[bibibiben]

Dan nog een controniem (hoewel niet volmaakt) dat alleen in België bestaat:

iets sanctioneren – iets goedkeuren, iets bekrachtigen (en dus in orde verklaren)
iets sanctioneren – iets bestraffen (en dus kennelijk niet in orde verklaren)

In Nederland bestaat die tweede betekenis niet.

 

[eno2]

Wat een curieus commentaar.

In alle voorbeelden die ik heb genoemd, is er sprake van polysemie. Ook meet en meteen zijn polyseem. Logisch, want vrijwel alle controniemen (sommigen spreken van auto-antoniemen of januswoorden) zijn een vorm van polysemie. Polysemie betekent immers niets meer dan dat een woord meerdere betekenissen heeft ontwikkeld. En heel soms komt het voor dat die betekenissen tegengesteld aan elkaar zijn.

En als een controniem niet te beschouwen is als een vorm van polysemie, dan is het wel een vorm van homonymie. Veel andere smaken heb je niet.

Ergens voor bedanken is eigenlijk juist een vrij zwakke controniem. In de ene betekenis is er inderdaad sprake van iets niet aannemen, maar in de andere betekenis gaat het niet zozeer om het aannemen, maar om het tonen van dankbaarheid voor dat wat je krijgt. Is nét iets anders.

Ik sprak over innerlijke oxymorons, omdat ik het woord contraniemen niet kende..Nu je het vernoemt: op internet is haast niets te vinden.
Voorkomen, ja.
Als je iets voorkómt, zorg je ervoor dat het niet vóórkomt. Maar dat is eigenlijk één en dezelfde betekenis die je op twee tegenstrijdige manieren kan uitleggen...Dat lijkt m enog iets anders...

Dan nog een controniem (hoewel niet volmaakt) dat alleen in België bestaat:

iets sanctioneren – iets goedkeuren, iets bekrachtigen (en dus in orde verklaren)
iets sanctioneren – iets bestraffen (en dus kennelijk niet in orde verklaren)

In Nederland bestaat die tweede betekenis niet.

Ik was daar juist mee bezig.

 

[bibibiben]

Ik sprak over innerlijke oxymorons, omdat ik het woord contraniemen niet kende..Nu je het vernoemt: op internet is haast niets te vinden.
Voorkomen, ja.
Als je iets voorkómt, zorg je ervoor dat het niet vóórkomt. Maar dat is eigenlijk één en dezelfde betekenis die je op twee tegenstrijdige manieren kan uitleggen...Dat lijkt m enog iets anders...

Inderdaad, het Genootschap Onze Taal geeft voorkomen als voorbeeld. Slecht gekozen. Niet alleen moet je de uitspraak veranderen (van voorkomen naar voorkomen), ook grammaticaal moet je de boel flink omgooien, wil je de tegengestelde betekenis tevoorschijn kunnen toveren. Het komt me voor dat je in zo'n geval niet langer moet spreken van contronymie. Het wordt wat vergezocht.

Een woord dat op weg is een controniem te worden: minzaam. Minzaam betekent dan wel vriendelijk, maar wordt ook vrij vaak gebruikt in de betekenis van neerbuigend. Die tweede betekenis heeft Van Dale nog niet gehaald, maar je kunt erop wachten.

 

[eno2]

Een woord dat op weg is een controniem te worden: minzaam. Minzaam betekent dan wel vriendelijk, maar wordt ook vrij vaak gebruikt in de betekenis van neerbuigend. Die tweede betekenis heeft Van Dale nog niet gehaald, maar je kunt erop wachten.[/QUOTE]
Lijkt me meer een zaak van connotatie.

 

[bibibiben]

Lijkt me meer een zaak van connotatie.

Herinterpretatie kan tot polysemie van een woord leiden. Dat staat buiten kijf. De geboorte van een controniem heeft echter niets te maken met de wijze waarop er betekenisvermeerdering plaatsvindt. Het gaat er slechts om dát er betekenisvermeerdering plaatsvindt, met uiteraard als extra voorwaarde dat de nieuw ontstane betekenis tegengesteld is aan een eerdere betekenis. Natuurlijk geldt ook dat de eerdere betekenis in gebruik blijft en niet geleidelijk het veld ruimt. Ik voorspel een veelbelovende toekomst voor minzaam als controniem.

 

[eno2]

Minzaam is een woord dat me in het Spaans al opviel, met ongeveer dezelfde neiging tot min of meer tegengestelde polysemie. Maar die hebben afable voor alleen maar vriendelijk en condescendente (het woord dat ik bedoel) voor neerbuigend én minzaam. Voor miij had dat automatisch een neerbuigende connotatie, alhoewel het in het woordenboek als vertaling van minzaam voorkomt, vanwege het Franse condescendant. Dat heb ik namelijk altijd als neerbuigend verstaan, hoewel het ook minzaam is.Misschien zit er nog een woord tussen minzaam en neerbuigend in het Nederlands, misschien iets in de zin van toegevend, toegeeflijk of zo, meegaand...etc..

 

[eno2]

Condescendente(SP) minzaam en neerbuigend
condescendant(FR). idem
condescendent (Eng) enkel neerbuigend.

In het Nederlands zitten er woorden tussen minzaam en neerbuigend, zoals toegeeflijk.

 

[bibibiben]

Minzaam heeft een interessante betekenisontwikkeling: beminnelijk > vriendelijk/welwillend > neerbuigend vriendelijk (van een hogergeplaatste ten opzichte van een ondergeschikte) > neerbuigend. Opmerkelijk genoeg wil zelfs de nieuwste Van Dale nog niet weten van de laatste stap in deze ontwikkeling.

Nog meer (semi)controniemen:

Ik ben eruit. - Ik weet (even) niet meer hoe het verder moet.
Ik ben eruit. - Ik heb de oplossing gevonden.

huren – verhuren, in huur geven
huren – in huur nemen

lenen – te leen geven
lenen – te leen krijgen

aai - streling
aai - harde kneep, duw (ironisch gebruikt)

Alleen in België:
aardig – aangenaam, plezierig
aardig – ongesteld, onpasselijk (in: een aardig gevoel krijgen)

Van huren en lenen kun je zeggen dat het Nederlands er alles aan doet om verwarring te voorkomen. Echt dubbelzinnige uitspraken zijn knap zeldzaam. Een met moeite gevonden voorbeeld: Ik doe niet aan lenen. Leent deze persoon nou nooit iets uit of leent hij niet graag van anderen? De context moet duidelijkheid verschaffen.

 

[eno2]

Minzaam heeft een interessante betekenisontwikkeling: beminnelijk > vriendelijk/welwillend > neerbuigend vriendelijk (van een hogergeplaatste ten opzichte van een ondergeschikte) > neerbuigend. Opmerkelijk genoeg wil zelfs de nieuwste Van Dale nog niet weten van de laatste stap in deze ontwikkeling.

Nog meer (semi)controniemen:

Ik ben eruit. - Ik weet (even) niet meer hoe het verder moet.
Ik ben eruit. - Ik heb de oplossing gevonden.

Mooie. Weten en niet meer weten.
Ken je de uitdrukking: "ik wil er vanaf (zijn)". Waarvan ik de betekenis moeilijk kan vastpinnen. Iets als: ik weet het niet met zekerheid. Ook: ik wil het kwijt.

huren – verhuren, in huur geven
huren – in huur nemen

lenen – te leen geven
lenen – te leen krijgen

Klassiekers. Te omzeilen met ontlenen, uitlenen. Verhuren en huren. Huren is nooit verhuren bij mij.

Alleen in België:
aardig – aangenaam, plezierig
aardig – ongesteld, onpasselijk (in: een aardig gevoel krijgen)

ze is aardig= ze is lief=ze is mooi
Hij kan een aardig stukje doorrammen = behoorlijk, etc polysemie.
aardig in mijn dialect is vooral: RAAR. Een aardigaard is een rare kwiet, tegendraadse kerel. Maar ik ken het ook als onpasselijk inderdaad.

Jij bent verdomde goed op de hoogte van Belgisch Nederlands. Aardig is dat...

 

[eno2]

Sjofel is dat niet armzalig en tof, sympathiek?

Ik kan dat tweede niet terugvinden, ik heb het misschien verkeerd.

Dat is heel sjofel van u...

 

[bibibiben]

Dat is heel sjofel van u...

Niet sjofel, maar jofel. Rijmt mooi, dat wel.

Ken je de uitdrukking: "ik wil er vanaf (zijn)". Waarvan ik de betekenis moeilijk kan vastpinnen. Iets als: ik weet het niet met zekerheid. Ook: ik wil het kwijt.

Ja, die uitdrukking ken ik. De ene betekenis is inderdaad zoiets als: ik weet het niet met zekerheid. Of: ik kan ernaast zitten. Maar wat de betekenis ook is, je kunt er niet het tegendeel in zien van de tweede betekenis die deze uitdrukking heeft. Jammer genoeg dus geen controniem.

 

[eno2]

Niet sjofel, maar jofel. Rijmt mooi, dat wel.

I'm losing words

Ja, die uitdrukking ken ik. De ene betekenis is inderdaad zoiets als: ik weet het niet met zekerheid. Of: ik kan ernaast zitten. Maar wat de betekenis ook is, je kunt er niet het tegendeel in zien van de tweede betekenis die deze uitdrukking heeft. Jammer genoeg dus geen controniem.

Nog dommer van mij

 

[bibibiben]

Dit (semi)controniem ziet er alleen overtuigend uit in de vorm van een voltooid deelwoord:
De brand is uitgeslagen. = De brand is (door middel van slaan) gedoofd.
De brand is uitgeslagen. = De brand heeft zich uitgebreid (en de vlammen zijn nu buiten het brandende pand zichtbaar geworden).

Een mooier controniem:
De rage is overgewaaid. = De rage is in ons land aangekomen (vanuit een ander land).
De rage is overgewaaid. = De rage heeft ons land (alweer) verlaten.

 

[eno2]

Knap.

Vooral overgewaaid. Zou ik eens moeten checken in andere talen.

 

[bibibiben]

Op een haar na kan zowel net niet als net wel betekenen:

Die zakenman is op een haar na failliet (= net niet).

Het ongeluk kon op een haar na vermeden worden (= net wel).

Voorbeelden komen van http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/553.

 

[eno2]

Op een haar na kan zowel net niet als net wel betekenen:

Die zakenman is op een haar na failliet (= net niet).

Het ongeluk kon op een haar na vermeden worden (= net wel).

Voorbeelden komen van http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/553.

Dit is een perfecte. Maar het is geen woord.

 

[bibibiben]

Dit is een perfecte. Maar het is geen woord.

Ach, ja! Wat nu gedaan? Een apart draadje aanmaken voor contronieme uitdrukkingen is ook weer zowat. Misschien is het handiger om deze contronieme uitdrukkingen toch maar gebroederlijk naast de controniemen te laten staan?

Ondertussen heb ik ook nog een echt controniem weten op te diepen:

oubollig: koddig, grappig
oubollig: flauw (omdat het gewild grappig is)

Toegegeven, oubollig in de betekenis van grappig is in Nederland niet meer zo heel gangbaar, maar helemaal uitgestorven is deze eerste betekenis toch nog niet.

 

[eno2]

Ach, ja! Wat nu gedaan? Een apart draadje aanmaken voor contronieme uitdrukkingen is ook weer zowat. Misschien is het handiger om deze contronieme uitdrukkingen toch maar gebroederlijk naast de controniemen te laten staan?

Ondertussen heb ik ook nog een echt controniem weten op te diepen:

oubollig: koddig, grappig
oubollig: flauw (omdat het gewild grappig is)

Toegegeven, oubollig in de betekenis van grappig is in Nederland niet meer zo heel gangbaar, maar helemaal uitgestorven is deze eerste betekenis toch nog niet.

Poeh. Ik kende oubollig zelfs niet in die betekenis van grappig of flauw.

 

[eno2]

Wat vind je van "verschrikkelijk"? Dat kan verschrikkelijk goed of slecht zijn. Waarschijnlijk ironische omkering. Zoals fantastisch etc...Ironie keert natuurlijk alles om.

 

[bibibiben]

Verschrikkelijk heeft als verwaterde betekenis in hoge mate en kan dan als bijwoord van graad worden gebruikt:

Verschrikkelijk slecht = in hoge mate slecht.
Verschrikkelijk goed = in hoge mate goed.

In deze hoedanigheid kan verschrikkelijk niet als controniem worden beschouwd.

Op zichzelf staand gebruikt heeft verschrikkelijk de betekenis van angstaanjagend, vreselijk, ontzettend etc. Ik zie geen tegenstellingen in al die betekenissen, dus ook nu kan verschrikkelijk niet als controniem beschouwd worden. Althans, in Nederland. Misschien ligt het in Vlaanderen anders en is daar wel sprake van ironische omkering?

In Nederland laat wreed wel ironische omkering zien:

wreed: gemeen, hardvochtig
wreed: geweldig

Maar of hier nu sprake is van een controniem? Toch ook niet, denk ik. Antoniemen van gemeen en hardvochtig zijn eerder begrippen als zacht, mild, vriendelijk of goedaardig. Niet geweldig.

 

[eno2]

verschrikkelijk luid is zeer luid
verschrikkelijk luid in ironische context gebruikt is helemaal niet luid, je ridiculiseert het lage geluidsniveau.

fantastisch is prachtig. In ironische context = lijkt nergens op. Je ridiculiseert de mislukking.

Ironiseren keert de betekenis om. Maakt dat een controniem van het betroffen woord?

 

[ThomasK]

Wat "wreed" betreft: dat kennen we in mijn dialect als "zeer" ("Wree' goe'"). Geen kat denkt nog aan die oorspronkelijke betekenis. Ik denk dat die zgn. ironie vaak alleen een tussenfase is voor het totale verlies (door slijtage ;-)) van de betekenis, zoals dat volgens mij ook met "verschrikkelijk" is gebeurd...

 

[bibibiben]

verschrikkelijk luid is zeer luid
verschrikkelijk luid in ironische context gebruikt is helemaal niet luid, je ridiculiseert het lage geluidsniveau.

Ook in deze context betekent verschrikkelijk nog steeds in hoge mate. De ironie zit 'm in luid. Maar dan zijn we er nog niet. Een belangrijker bezwaar is dat het hier niet gaat om gelexicaliseerde ironie.

Iedereen herkent, zonder enige context of uitleg, de ironie in deze zinnen:

Dat is me ook wat moois.
Mooie boel, zeg.
Lekkere jongen ben jij.
Lekker is dat: iedereen heeft afgezegd.

Nee, er is niks moois en er is niks lekkers, hoe je het ook wendt of keert. En dus hebben mooi en lekker er in het woordenboek een betekenis bij gekregen. Plus weer een controniem erbij:

lekker: aangenaam
lekker: onaangenaam (iron.)

Deze zin zal echter in eerste instantie alleen niet-ironisch geduid kunnen worden:

Wat staat die muziek luid!

De ironie zit er dus niet semantisch in gebakken, maar zal er met allerlei toeren (stembuiging, gezichtsuitdrukking, gebaren) in geperst moeten worden (wat ook meer dan eens mislukt, maar dat terzijde). Luid zal dus voorlopig nog niet in het woordenboek de betekenis zacht krijgen.

 

[bibibiben]

Wat "wreed" betreft: dat kennen we in mijn dialect als "zeer" ("Wree' goe'"). Geen kat denkt nog aan die oorspronkelijke betekenis. Ik denk dat die zgn. ironie vaak alleen een tussenfase is voor het totale verlies (door slijtage ;-)) van de betekenis, zoals dat volgens mij ook met "verschrikkelijk" is gebeurd...

Ja, bijwoord wreed is ook hier in Nederland in combinatie met een adjectief verwaterd tot in hoge mate, net als verschrikkelijk. Jammer genoeg hebben wreed en verschrikkelijk niet tezelfdertijd de betekenis in geringe mate ontwikkeld. En dus... geen controniem.

 

[ThomasK]

Oei, ik was te snel: jullie gebruiken het ook als adjectief dus, met twee betekenissen nog wel. Ik kijk ervan op.

Nu, ik dacht even aan "vangen" (en "catch"), waar je een passieve betekenis (een vallende ster) hebt en een actieve, bijna als jagen (vogels). Ik zie een gemeenschappelijke kern (de inspanning om in bezit te krijgen) maar twee bijna tegengestelde betekenissen... Iets gelijksaardigs zie ik bij "wensen": voor jezelf of voor een ander (toewensen). Gemeenschappelijke kern, maar in de praktijk een heel ander effect, dacht ik. Of nog: bij "verhoren"; het prefix kan perfectief zijn (het gebed werd verhoord) of pejoratief (de verdachte wordt verhoord). Zelfde basisidee of zo, maar heel andere betekenis.

Maar vermoedelijk geen contronymie omdat de betekenissen niet echt tegengestelden zijn.

 

[bibibiben]

Inderdaad, geen contronymie. Als een werkwoord zowel vangen als gooien betekent, dán heb je een mooi controniem. Idem dito voor een werkwoord dat zowel wensen als weigeren betekent. Verhoren in de betekenis van vervullen zou als tweede betekenis zoiets als afwijzen moeten hebben. In de betekenis van vragen stellen zou verhoren als tweede betekenis antwoorden geven moeten hebben.

 

[ThomasK]

Inderdaad, al zou ik de absolute juistheid van de term "tegenstelling" in twijfel willen trekken.

Ik geef je wel helemaal gelijk dat gooien en vangen perfecte antoniemen zijn. Maar zijn de verschillen tussen die verba die ik aangeef, ook niet "in zeker opzicht" of zoiets tegengesteld? Vangen lijkt mij in het ene geval bijna ;-( ontvangen, terwijl het andere jagen is. Niet helemaal tegengesteld, maar in wezen lijkt toch zoiets als een actieve en eerder passieve houding hier toch in het spel, en dat doet toch denken aan een tegenstelling.

Of moet je hier gewoon over een verschil spreken? Ik merk wel (meen te merken) dat twee ervan ook in de andere talen gewoon "dubbelzinnig" zijn (wish, catch), niet het derde.... (Sjonge, ik zou beter eens semantiek studeren, zeker? Voel je niet verplicht om erop door te gaan)

 

[bibibiben]

Een vogel vangen is toch dat je het dier in je handen hebt? Hoe je een ster kunt vangen, weet ik eerlijk gezegd niet, maar mocht het mogelijk zijn, dan gaat het andermaal om iets dat in je bezit is gekomen. Je doet er in elk geval geen afstand van, wat toch wel het minste mag zijn, wil je kunnen spreken van een tegenstelling. Ook bij een werkwoord als verhoren zie je inderdaad verschil in betekenis, maar geen (bijna-)tegenstelling.

 

[ThomasK]

Volkomen eens inzake vangen: twee keer gaat het om in bezit krijgen, en inderdaad, zeker niet loslaten. Maar de manier verschilt nogal. Vermoedelijk zit het verschil dus eigenlijk in een nevenaspect, en kun je daarom niet over een tegenstelling spreken. Ik zoek dat misschien ooit nog eens op. In elk geval bedankt voor het reageren...

 

[eno2]

Ook in deze context betekent verschrikkelijk nog steeds in hoge mate. De ironie zit 'm in luid. Maar dan zijn we er nog niet. Een belangrijker bezwaar is dat het hier niet gaat om gelexicaliseerde ironie.

Iedereen herkent, zonder enige context of uitleg, de ironie in deze zinnen:

Dat is me ook wat moois.
Mooie boel, zeg.
Lekkere jongen ben jij.
Lekker is dat: iedereen heeft afgezegd.

Nee, er is niks moois en er is niks lekkers, hoe je het ook wendt of keert. En dus hebben mooi en lekker er in het woordenboek een betekenis bij gekregen. Plus weer een controniem erbij:

lekker: aangenaam
lekker: onaangenaam (iron.)

Deze zin zal echter in eerste instantie alleen niet-ironisch geduid kunnen worden:

Wat staat die muziek luid!

De ironie zit er dus niet semantisch in gebakken, maar zal er met allerlei toeren (stembuiging, gezichtsuitdrukking, gebaren) in geperst moeten worden (wat ook meer dan eens mislukt, maar dat terzijde). Luid zal dus voorlopig nog niet in het woordenboek de betekenis zacht krijgen.

Een en ander verwondert mij. Daar moet ik eens goed over nadenken. LUID: Ik verwerp al direct jouw analyse dat de ironie in luid zou zitten. Ik kan verkeerd zijn. Ironie is een heel linke zaak inderdaad.
"jij noemt dat luid? Luid ja, hahaha" (stembuiging, hoofdbeweging) En ziedaar, luid is ironisch gebruikt....Luid is daarbij niet veranderd in zacht. Bij het tweede luid is luid tussen ironische aanhalingstekens geplaatst en daardoor slechts belachelijk gemaakt. Zeker onvoldoende om er een tweede woordbetekenis "zacht" aan mee te geven.

 

[eno2]

Oei, ik was te snel: jullie gebruiken het ook als adjectief dus, met twee betekenissen nog wel. Ik kijk ervan op.

.

Ik was ook verwonderd . Vraag mij evenwel af of het even frequent is als "vree goe..."

 

[bibibiben]

"jij noemt dat luid? Luid ja, hahaha"

Hier is natuurlijk sprake van ongeloof. De enige ironie zit nu nog in ja. Want er wordt geen ja bedoeld, maar nee. Kom op, eno2. Ik hoef niet alles uit te spellen.

 

[eno2]

Hier is natuurlijk sprake van ongeloof. De enige ironie zit nu nog in ja. Want er wordt geen ja bedoeld, maar nee. Kom op, eno2. Ik hoef niet alles uit te spellen.

Ongeloof niet nee, aangezien ik er bij sta en het geluidsniveau beluister.
Ironie moet je in actie en context zien, of het wordt onmogelijk te begrijpen. .

Ik heb een probleem ermee dat het gebruik van ironie controniemen zou produceren , zoals jij zegt. Dat zou beteken dat woordenboeken niet alleen de letterlijke en figuurlijke betekenis moeten geven, maar ook de ironische?

 

[bibibiben]

Dat zou beteken dat woordenboeken niet alleen de letterlijke en figuurlijke betekenis moeten geven, maar ook de ironische?

Gelexicaliseerde ironie. Zie mijn eerdere betoog. Ik ga mezelf niet herhalen.

 

[ThomasK]

Ik was ook verwonderd . Vraag mij evenwel af of het even frequent is als "vree goe..."

Volgens mij wel, hoor. Ik zou niet twijfelen!

 

[bibibiben]

Wellicht geen overtuigend controniem, maar ik wil 'm jullie niet onthouden:

randvoorwaarde: bijkomende voorwaarde ('rand' betekent zoiets als 'zich aan de periferie bevindend')
randvoorwaarde: essentiële voorwaarde ('rand' betekent nu zoiets als 'drempel')

Er is overigens nogal wat kritiek op dit woord. Zie onder meer voorwaarde, randvoorwaarde | stijlgids.

Ook twijfelachtig:
ooit: op enig moment in het verleden
ooit: op enig moment in de toekomst

Je zou kunnen zeggen dat ooit gewoon de betekenis van op enig moment in de tijd heeft. Talen als het Engels en Frans maken een scherp onderscheid tussen op enig moment in het verleden (ever, jamais) en op enig moment in de toekomst (one day, un jour - in bevestigende zinnen), dus wellicht mag ooit toch meedoen als controniem?

 

[eno2]

Someday, zoals in het liedje We Shall Overcome.

Grappig dat Fransen van het positieve ooit nooit maken. (jamais)
De Engelsen overigens ook, in de meeste vertalingen van ooit wordt NEVER gebruikt op Linguee.

Ik weet niet of ooit een controniem is, maar we hebben hier wel een contronieme....vertaling blijkbaar.


.

 

[eno2]

Gelexicaliseerde ironie. Zie mijn eerdere betoog. Ik ga mezelf niet herhalen.

Sorry Bib, ik heb nog niet alles goed doorgenomen.

 

[eno2]

De brand is uitgeslagen. = De brand is (door middel van slaan) gedoofd.

Zal een brandje gewest zijn.

 

[ThomasK]

Wat doe je met "ruimte"? Ik wil ruimte lijkt te impliceren dat we geen beperking willen; ik wil een ruimte (voor ...) betekent net dat we een bepaalde c.q. beperkte ruimte willen. En de ruimte lijkt al evenmin beperkingen te kennen. "Een ruimte" lijkt mij (zeker in Vlaanderen) wel van jongere datum...

Je hebt dezelfde ambiguïteit met room in het Engels, lijkt mij: give me room vs. give me a room. Onderliggend lijkt het simpel: allemaal plaats... Of nee: er is plaats en een plaats... Je hebt weer dezelfde dubbelzinnigheid, die lijkt te gaan in de richting van contronymie, maar hier lijkt het mij iets fundamentelers dat met de betekenis zelf te maken heeft...

 

[bibibiben]

Wat doe je met "ruimte"?

Van nogal wat concrete zelfstandig naamwoorden is geen tegenovergestelde te vinden. Wat is het tegenovergestelde van glas, straling of een kubus? Met wat goeie wil kun je zeggen dat punt het tegenovergestelde van ruimte is. Bij ruimte draait het altijd om (een bepaalde mate van) driedimensionale uitgestrektheid en zoiets ontbreekt ten enenmale in een punt. Maar een echt overtuigend tegenovergestelde is het wellicht nog steeds niet.

 

[ThomasK]

Ik zit altijd op een ietwat ander spoor, van onechte antoniemen. Ik zag nu tegenstelling in beperkte vs. onbeperkte ruimte, maar inderdaad, dan spreken we nog niet over een tegengestelde, eerder over een verschil, en misschien nog eerder gradueel, dan totaal... Ik vind dat ook een itneressant spoor, maar inderdaad, geen tegengestelde. (Niemand die een tip heeft over welk soort onderscheid we het hier hebben in semantische termen?)

Nu, voor mij is in bepaalde opzichten engte een tegengestelde. Wie angst heeft bv., voelt geen ruimte, alleen engte...

 

[Red Arrow]

Ja, dat is eigenlijk een ontoelaatbre verwarring. Ik beschouwde gijzelaar altijd als gegijzelde. wellicht is gijzelaar, bedoelend gijzelnemer, fout?

Daar is mijn vader het ook mee eens. En op het journaal zeggen ze ook ''gijzelaar'' in plaats van gegijzelde. Maar ik vind dat persoonlijk heel raar.

@bibibiben: Ik vond ''Ik ben op'', ''Ik ben eruit'' en ''De rage is overgewaaid'' echt hele mooie